وقف زیستن جاودانه

هو الواقف علی الضمائر.

 

وقف نشاط جاودانه

 بی‌تردید یکی از بارزترین عوامل شکوفائی فرهنگ و تمدن اسلامی تجلی روح تعاون، ایثار، و نیکوکاری و نیکواندیشی، درغالب سنت حسنه‌ی وقف است.

حمایت واقفان از دانشمندان بخاطر ارزش دانش در ایجاد مراکز بزرگ علمی، ساخت بیمارستانها برای رفاه حال عمومی ملتها، تاسیس مساجد، حمام ها، ومدارس، ومؤسسات علمی و آموزشی نشانه‌ی اهمییت وقف و نیاز جامعه به وقف و آثار و خیرات متنابه وقف و موقوفات است.

این اندیشه سبز و پویایی که پژوهشگران، مؤمنین، بیماران و نیازمندان بتوانند در سایه سار حمایت نیکوکاران پاک ضمیربه رفاه و بالندگی برسند، عمیقا هدفمند و با مهندسی ذات اقدس ربوبی  در جریان است. بنابراین اندیشه‌ی نیکوی وقف دارای پیشینه‌ی بسیار مترقی و متمدن الهی و انسانی است. نوعدوستی و دگرخواهی و خیرخواهی و علاقه به ماندگاری و حیات جاودانه از انگیزه‌های بارز و اساسی واقفان نیک سیرت است. نیاز مردم هر زمان به مراکز علمی و بهداشتی و اماکن مذهبی همواره روح بلند دور اندیشان روشن ضمیر را برای احیا و ایجاد رفاه و امنیت حال عموم، ترغیب مینماید. از سوی دیگر میل به جاودانگی و حیات همواره در نهاد آدمی می‌درخشد.  انسان با توجه به حقیقت انکار ناپذیر مرگ و مواجهه با اضمحلال و نابودی در تلاش است تا به جاودانگی برسد. از این سوی افشا و گسترش نام نیکو برای آدمی در دوران حیات بسیار لذت بخش است. و در هنگامه مرگ نیز احساس ماندگاری را در او القا می کند و خورشید زیبای حیاتش با نام نکو همواره تا ایام حضور آثار خیراتش بر پهن دشت عزت و افتخار می‌خروشد.

همچنین مطابق آیات و روایات، حسنات شوینده‌ی نافعی برای اضمحلال سیئات است.

«ان الحسنات یذهبن السیئات»1 مؤمن همیشه می‌کوشد تا خطاهایش را با مطهرات نیکو کاری بپوشاند. و وقف یکی از بزرگترین مصادیق نیک اندیشی و کردار نیک است. که البته خاص امت اسلام نیست بلکه در سایر ادیان هم این امر به روشهای دیگر جریان دارد. با این توصیف وقف مصداق بارز صدقه‌ی جاریه و خدمت به همنوعان است.

برای گسترش این سنت و میراث ماندگار بدیهی است که ما نیازمند تبیین و ترویج صحیح و آسان  و فرهنگ سازی سازمان یافته در این حوزه خواهیم بود. و راه توسعه فرهنگی و سیاسی و اقتصادی و محور پیشبرد مهندسی فرهنگی و سیاسی و اقتصادی در درجه اول آموزش و پرورش است. و در قدم‌های بعدی صدا و سیما و آموزش عالی و بویژه همت عالی مهندسان فرهنگی اعم از نویسندگان، شاعران، نخبگان و فرهیختگان و هنرمندان برومند و متعهد و متخصص را می طلبد. که با طرح و برنامه‌های مدون به رسالت خویش دراین راستا جامه‌ی عمل بپوشانند. انتظار میرود که رویکرد سازمان اوقاف و امور خیریه به تشویق نسل نو جهت آموزش عملی و تبلیغات و اطلاع رسانی  به روزتر باشد. برای گام اول وقف کتاب و کتابخانه در مدارس و محلات و مساجد توسط خردسالان را به عنوان یک نهضت بدوی در کشور اشاعه دهند و در گامهای بعدی با نیازسنجی، مخاطب را به اهداف بزرگ سوق دهند.  از خداوند توفیق همگان را برای خدمتگذاری به انسان و کرامت انسانی و اسلام و مسلمین، میطلبم.

         د.حمیدرضاابراهیم زاده 

      بابلسر 5/10/1390

 

1- سوره مبارکه ی هود آیه 115

 

 

در جهان اسلام نقش چشمگیر وقف در توسعه فرهنگ و تمدن اسلامی ارزنده و پویا است. تاسیس دانشگاهها و مدارس و بیمارستانها و مراکز بهداشت و درمان و مساجد و بقاع مبارکه، همگی نشانگر توجه شایسته‌ی مردم هر عصربه حوزه‌ی رفاه و فرهنگ و تمدن اسلامی است. گستره ی نیازمندی های مردم درعرصه‌های رفاهی اقتصادی و اجتماعی و مذهبی و فرهنگی و... و توجه ویژه‌ی واقفین به نیازمندی‌های زمان و مقتضیات آن باعث تحولات چشمگیری در تمدن اسلامی گردیده است. آثار و برکاتی که تا قرنها  به کام مردم دوران حلاوت بخشیده است و اکنون فهرست‌وار از هر عصر و مکانی برخی از موهبات وقف را معرفی میکنم.

این نکته ضروری است که وقف در دو حوزه‌ی خدمات انسانی و اموال و اقلام و املاک بیشتر مورد توجه بوده و یکی از دلایل پویایی آن نیز همان نیاز جامعه به موقوفات  می‌باشد.

الف: در حوزه‌ی خدمات واقف  سلامتی و حیات و جسم خود را برای رفع حوائج مشروع مردم در جهت رضای ذات اقدس ربوبی میکند. بدین صورت که واقف با خداوند عهد میکند و یا صیغه نذر و وقف را جاری میکند که همواره تا زنده است بدنش و روحش در خدمت خداومردم باشد ². مثلا عهدی  که مادر مریم سلام الله باخدا بست تا مریم در خدمت معبد باشد و یا خدمات خدام حرمین شریف و یا خدمت رایگان پزشکان و اساتید و... که در طول سال و ماه و هفته بخشی از خدماتشان را وقف عام میکنند. که نمود بسار بالایی در سطح کلان دارد.

2-سوره آل عمران:35

ب: در حوزه‌ی وقف اموال و املاک و اماکن که فاقد تعیین مدت معین و ظرف زمانی است. بیشترین خدمات را متوجه عزت و رفاه عام کرده است. بطور مثال می‌توان به تاسیس بیمارستانها و تجهیزات مدرن پزشکی، و دانشگاهها و مدارس و پژوهشگاهها و تجهیزات معتنا به آن، و حمامها و مساجد و بقاع متبرکه و...اشاره کرد کهدر هرعصری منشاء رفاه حال کافه‌ی مردم بوده است. و امروزه بسیاری از موقوفات عواید ممتاز و چشمگیری در حواشی خود دارند که سهم عمده‌ای از تولید ملی بدوش آن است. مثلا: موقوفات وابسته به حرم رضوی و کشتزارها و کارخانجات و انتشارات و بیمارستان و دانشگاه و مدارس و بسیاری از املاک و مستقلاتی که به برکت حرم رضوی سهم بسزایی را در گسترش رفاه حال مردم داشته است. و همچنین  بر این بنیان گسترش حوزه دانش در منطقه، با ایجاد دانشگاهها و گسترش و رونق در حوزه‌ی ایرانگردی و جهانگردی. و در سایر حوزه‌های پزشکی و صنعتی و... در معماری و مهندسی فرهنگی و اقتصادی  و سیاسی و عمرانی آن خطه تأثیر گذار بوده است.

البته در سایر بقاع ومساجد بزرگ و کوچک نیز همینطور بوده است چه مسجد جمکران با همه توسعه خود چه حرم حضرت معصومه(س) و حرم شاه چراغ در شیراز و حرم عبد العظیم حسنی در تهران و بسیاری از مساجد مشهور در ایران و خارج از ایران همچون مدینه و عتبات عالیات برای خود اموال و املاک و مستقلات مولد و زاینده دارند و چه اینکه در روستای کوچکی مانند دهکده‌ی سادات محله  از توابع بابلسر مسجد فاطمه الزهرا(س) که در دهه هشتاد بعنوان وقف چند کشتزار به آن اضافه شد تا مسجد بتواند ازهزینه‌های جاری فائق آید. و سابق بر این حمام عمومی روستا که اکنون با تغییر کاربری زیر نظر واقفین در خدمت مسجد  بهره برداری میشود. و یا امامزاده سید احمد همین روستا نیز همینطور. قطعا در مناطق بزرگ شهری تاسیساتی چون نانوایی و مغازه و خودرو و مستغلات دیگر ضمیمه‌ی یک موقوفه ابتدایی شده‌اند که حجم زیادی از بار اقتصادی آن اماکن را بر دوش گرفته و یا در خدمت رفاه عمومی بکار گرفته شده است. در استان مازندران با توجه به گستردگی بقاع متبرکه و اهمییت فرهنگی این اماکن مقدسه املاک و مستغلات فراوانی به این موقوفات بدوی ضمیمه شده که با گذشت زمان خدمات ارزنده‌ای به مردم منطقه ارائه داده است. اما برخی از موقوفات خود بخود و بدون الحاق به بقاع و مساجد دارای ارزش و اعتبار بسزایی هستند. منجمله مجموعه‌ی موقوفات مرحوم نوشیروانی در شهرستان بابل اعم از مدارس، هنرستان و دانشگاه ومراکز خدمات درمانی وپارک و...که در خدمت دانش پژوهان ومردم استان و کشور بوده و مرتبه بزرگی را بلحاظ علمی در سطح بین المللی و کشور داراست. بیمارستانها و مراکز درمانی و پارک و مزارع و... که همگی باعث رضایتمندی حال عموم مردم منطقه می باشند. ودر شهر بابلسر واقف بزرگوار جناب آقای صالحی  زمینهای مرغوبی را به اورژانس و مدارس و کتابخانه و دارالقران تبدیل نمود که باعث تحولات بسیاری در رونق علمی و فرهنگی و اجتماعی و اقتصادی این شهر شده است. البته در هر روستا و شهری زمین  غالب مدارس وقفی است و غالب حمامهای وقفی و غالب همه مساجد از ناحیه‌ی مردم وقف شده‌اند و بسیاری از مراکز درمانی نیز از سوی خیرین بزرگوار وقف گردیده که بعضا از تمکن مالی چندانی نیز برخوردار نبودند. بنابر این اعتقاد مردم به امر وقف باعث شده است تا سطح فرهنگی و اقتصادی  مردم منطقه  با تاسیس مراکز علمی و درمانی و اماکن مذهبی غنا یابد. 

با اندکی تامل میتوان گفت وقف پاسخگوترین عنصر پویایی است که در هر مکان و زمانی به نیازهای مردم همان زمان و مکان لبیک گفته است. و قطعا تداوم این سنت نیکو باعث آبادانی بیشتر و عزت روز افزونتر امت واحده خواهد بود و این اصل بزرگ نیز ضرورت دارد که با نیاز سنجی صحیح در شناخت نیازهای مردم هر منطقه و معرفی این نیازها توسط مسئولین به خیرین گامهای بلندتری برای رفاه فرهنگی و اجتماعی و... برداشته خواهد شد.

برخی از مهمترین عوامل توسعه فرهنگ و تمدن اسلامی در جهان از رهگذر وقف از آغاز:

  1)مسجد الحرام وهمه حواشی

   2) مسجد النبی وهمه حواشی

   3)فدک در مدینه

   4)عتبات عالیات وحرمین شریفین در عراق وحوزه ی نجف

   5)دانشگاه مسلمین قرطبه اسپانیا ومدرسه گرانادا

    6)بیت الحکمه وپژوهشگاه خوارزمی در بغداد

    7) جامع الازهر – مدرسه منصوری ومدارس نظامیه

    8) مجتمع آموزشی ربع رشیدی تبریز ومدارس تبریز

    9)رصد خانه ی مراغه وفعالیتهای خواجه نصیر و.

  10)حوزه ی علمیه قم  وحرم حضرت معصومه ومدارس و پژوهشگاهها

    11)مدارس اصفهان و فارس ویزد

    12)حرم رضوی حوزهی مشهد .مدارس خراسان

کتابخانه ها:

1)دارالعلم شاپور در بغداد

2)کتابخانه ری

3)دارالحکمه بغداد

4)خزانه مغربی درمیافارقین

5)کتابخانه ی فیروز آباد

6) کتابخانه حلب

7)کتابخانه ساوه

8)کتابخانه مالکیه در مکه

9)کتابخانه همدانی درهمدان

10)  دارالعده در فجیج

بیمارستانهای آغازین

1)اولین بیمارستان وقفی درصدر اسلام خیمه یزنی بنام رفیده در جنگ خندق  ⁷

2)بیمارستان جندی شاپور

3)مدارس موقوفه پزشکی بخارا

4)ابوعلی سینا وکتاب قانون وبیمارستانش

5) الحاوی زکریای رازی

6)بیمارستان ری

7)بیمارستان اصفهان- شیراز- نیشابور- زرنج- مرو- ربع رشیدی تبریز- همدان

8)داروخانه ودرمانگاه یزد

9)دانشگاه پزشکی آندلس

10)بیمارستان گرانادا

11)بیمارستان عتیق- اسفل- المنصوری یادارالشفاءقلاوون در مصر

12)بیمارستان الرشید – بدر غلام معتضد- معزالدوله بن بویه-عضدی– واسط- فارقی- موصل

13)بیمارستانهای مکه و مدینه

14)بیمارستانهای شام: ولیدبن عبدالملک-نوری یا عتیق حلب- مدرسه دخواریه دمشق- ب

15)بیمارستان بیت المقدس- عکا- غزه- قیمری- حسن الاکراد

16)بیمارستان غیساریه- سیواس درآناتولی

17)بیمارستانهای مغرب وتونس وابویوسف مراکش

و بسیاری از بیمارستانها و دانشگاهها و حمامها و تکایا و سقاخانه‌هایی که در خدمت فرهنگ و معنویت و رفاه مسلمانان و حتی غیر مسلمانان بوده است که نتوانسته‌ام در این وقت و بضاعت اندک در مورد هر یک و کارآمدی‌هایشان سخن بمیان بیاورم.و امیدوارم این سنت حسنه در بین نسل جدید همچنان با تکیه بر نیازهای زمان پر رونق تر از پیش پایدار بماند. که البته این امر با اطلاع رسانی و ترویج صحیح فرهنگ وقف توسط مروجین و مهندسان فرهنگی کشور میسر است. 

در پایان از بذل توجه مدیران محترم برای فراخوانی جدیدترین نظرات تعیین کننده در روند ترقی وقف سپاسگذارم. و از حوصله اعضای بزرگوار و فرهیخته هیأت علمی این کنگره ارزشمند نیز قدردانی میکنم و از ذات باریتعالی خدمت خالصانه برای همه خدام دین و دانش و سلامتیشان را آرزومندم.

حمیدرضاابراهیم زاده    

         بابلسر11/10/1390

 ---------------------------------------------------

 

منابع:

            1)قران کریم

            2)فصلنامه وقف میراث جاویدان  ش 17-18

            3)ابن خلدون. مقدمه ، ترجمه پروین گنابادی  ص894

           4)ویل دورانت تاریخ تمدن – عصرایمان بخش اول

           5)محمدعلی ضمیری –تاریخ آموزش و پرورش ایران واسلام ص133-138

           6)دکترعبدالحسین زرین کوب کارنامه اسلام-صص279-287

           7)  عیسی بک- تاریخ بیمارستانها دراسلام ترجمه کسائی ص23

 

 --------------------------------------------------

 

آثار فرهنگی و اجتماعی  وقف

با رویکرد نقش وقف در فرآیند توسعه فرهنگ و تمدن اسلامی

به سفارش کنگره وقف حیات جاویدان